Mompé Medel - historias da Guglielm Gadola 3
Mompé Medel - historias da Guglielm Gadola 3
Igl uclaun da Mompé Medel, ina fracziun da Mustér. Davos dretg il glatscher da Medel.
Guglielm Gadola scriva 1961 il suandont da Mompé Medel:
Il berschament digI uclaun de Mumpé-M. dils 16 d’october 1836
De quella pli gronda sventira che M,-M. ha giu enzacu raquenta il
«Grischun Romontsch», la gas. rom. de gliez temps en siu nr. 36 de
1863 : «Ils 16 d’october ei a l’ina suentermiezdi, duront che tut iI pievel
fuva en baselgia, rut ora fiug a Mompé-Medel ed en in’ura temps ein
7 casas e 6 clavaus stai puorla e tschendra, e 13 familias messas sin gassa.
Las paucas mobilias e las victualias che fuvan ual messas sut tetg
tut ei daventau in sacrifeci. Il donn ei giudicalmein constataus sin sedisch melli renschs (circa 30 000 francs!), e tonpli vegn quel resentius
che la miseria ei quest onn generala e paucs san vegnir en agid. Arvei
si vos scazis vus ils quals il tschiel ha benediu cun la ventira de quest
mund, arvei vos scazis e pernei il cor sin maun. Giedei ils disgraziai, e
la pagaiglia per vus vegn ad esser gronda. Tgi che vul dar almosna et
agid ei suplicaus de confidar alla redactiun della gasetta de Cuera.»
Empau pli exact co la disgrazia ei succedida, raquenta il cronist
claustral. El di: iI convent eri vid il gentar ch’ils zens de s. Gions hagien
entschiet a tuccar de fiug. E tgei surpresa pils paders! Mirond ord finiastra hagien ei cattau d’agur a barschond amiez il vischinadi de M. M.
Sin quei hagien ei era tuccau de stuornas e seigien curri cuI pievel a
Mumpé per gidar a stizzar. Mo adumbatten! Avon ch’ei seigien stai leu,
berschavi gia gl’entir vitg sura, gie, schizun il tetg della caplutta giu
Summd-Crisch vevi entschiet a barschar. Mo leu ha ei pudiu sedustar.
Era d’esser stai leu avon, havessen ei saviu far pauc ni nuot per munconza
d’aua. Entschiet a pegliar fiug ha ei en casa de G. Batt. Jacomet e
da leu anora eis el serasaus cun immensa spertadad sugl entir vitg: Tut
ei barschau giu, deno ina solia casa a Summa – Crusch (quella dils
Schmeds). Per cletg e ventira vegnevan ual treis umens de Siat atras
M.–M., turnond dalla fiera de Ligiaun, sco era sgr. mistral Bistgaun
Sialm de Segnas. Quels quater umens han giu il bien patratg de cuorer
gl’emprem casa per casa, per – en cass ch’ei fuss – dustar affons,
glieud veglia e malsauna. EIs han liberau ina persuna ch’era enta letg,
sco era treis affons pigns d’ina famiglia Disch. ch’eran serrai en casa.
Fussen eIs buca stai sperts, sch'eran quellas quater persunas piarsas. De
liberar enzatgei auter, ein eIs nungrazia vegni de dar iI damogn.»
Ins po cumprender tgei quella paupra glieud ha stuiu suffrir! Mo
malgrad la gronda miseria de quei onn, han ins gidau: iI cumin, la Surselva, biaras vischnauncas digI ulteriur cantun sco era nossa stupenta schuldada e survetschs jasters. Las gasettas de quei onn raquentan il sequent: la schuldada svizera a Napel: 360 renschs; iI regiment de Salis a Bologna: 944 fl. 6 crizers; las vischnauncas dalla Cadi: 1200 flurins e las vischnauncas protestantas dil cantun 520 fl. 50 crizers.
Han era tut quellas collectas buca pudiu cuvierer il grond donn de 16000
flurins (ca. 38 000 francs), sche han quellas tuttina prestau igl emprem
agid ed aschia pudiu medegar la pli gronda plaga. La vischnaunca ha
lubiu aIs de M. M. ded ir egl uaul de Clavadials, eIIa Fontauna il pli
demaneivel e pinar leu gratuitamein tut la lenna ch’ei han duvrau de
turnar a baghegiar igl uclaun disgraziau de Mompé-Medel. Ed ord las
ruinas ei puspei naschiu nova veta.
Quei demonstrescha il meglier il factum che gest 100 onns suenter il
barscharnemt de 1836, igl uclaun de M. M, (da Tschuncheismas 1936)
dumbrava : 15 fiugs cun 96 habitonts; de quels eran 10 naven en survetsch.
Diesch famiglias vevan affons; duas letgs fuvan senza descendenza
e dus fiugs dumbravan mo in um perin. En tut 25 umens e 25
femnas, 46 affons ded 1-15 onns, a scola mavan quei onn 31, tonts sco
aunc mai avon ni suenter 1936. (Pli bia mira: 1. c. p. 77/78)
Tgei che ina "Castagnèsa" ha raquintau a mi en davos pegna
Cheu less jeu raquintar cuortamein a mes preziai lecturs per mauns
digI exempel de Mumpé-Medel, aschi circa tgei veta ch’ins menava
tschels onns en nos vitgs, uclauns ed uclivas de Mustér.
Ei fuva propi in diatsch brut de neive cufla che jeu sundel serabitschaus
entochen sin M. M. e lu fruntaus en ina casa ed il davos tochen
en davos pegna. De buna peda sco jeu erel, sundel jeu staus cheu in
amen e cheu ha ina buna veglietta els 80 entschiet a raquintar "de quei
de vegl", caussas aschi interessantas che jeu hai lu targlinau e targlinau
de buca vegnir naven. Mo eIIa saveva era raquintar, ti ridischen!
Ina veritabla perdanonza per egls ed ureglias ! " ti bien Diu", ha ella entschiet, "tschels onns vev'ins vetas de murdiu ed igl ei mo de sesmarvegliar ch’ins ei aunc en veta. Ins stueva
viver tut cun dil siu ed onns de pauc e schliet fretg, stender la cua dil
giat de vegnir ora sils 31. Gie, vus saveis crer ni schar star, da buoba
savev' jeu bia gadas buca sedurmentar en la sera dalla fom. E selamentau
vegnev'ei pauc ni nuot. Ils vegls havessen silpli fatg reproschas
e detg: Cu ei vegn de murir, sche stess in bein de buca ver rimnau merets! Tgei less ins era far avon Diu culs mauns vits?
lgl onn della fom ha igl Adam giu Ragisch viviu treis jamnas cun
miez in paun e cura ch’ei han vuliu metter el el vaschi de morts, ei la
pial rutta e l’ossa dada depart. Tgei pauper cruci! Sche quels buns vegls
ein buca vegni enta parvis, lu manegi nuot pli.
Onns ch’ils stiarls pagavan bein, mavan nus enqualga enta Medel
gl’atun e cumpravan chistognas. Persuenter han «quels dil snec» dau a
nus il surnum «castagnès» mo quei fa nuota nodas. Ei pon halt aunc
ussa buca muganar che nus havein survegniu miez l’alp Pazzola per
catschar in toc snec de nuot giud la tschaghégna, e – gie, tgei lev’jeu
è di? – cura ch’igl ei d’encurir de maridar, sche vegnan ei ora bugen
uonda tiel las Castagnèsas.
E per gl’auter eran ei pli da vegl bia pli buns e de paternos che oz,
ch’ei creian ni en Diu ni el giavel. Il Gion Vincenz Manetsch, in bien
carstgaun, che havess priu crappa giu Rein e purtau sil Péz Ault, sche
enzatgi havess dumandau, cantava mintga sera suenter rusari grond:
Niebla dil tschiel regina, lein tuts ludar Maria. El saveva ni scriver ni
leger, mo mussava tuttina de cantar als affons, cura ch’ei mavan suenter
la biestga. Pli baul vegnev’ei insumma adina cantau, en baselgia
ed en casa ed era sil funs tiellas lavurs. Nus savevan mantuns canzuns e
cantavan perfin da zerclar: quella dil Carmel; Olma cara, bia pli clara;
Leghers prencis dil parvis ed autras biaras. Il Gion Vincenz cantava
perfin en nuegl da mulescher la vacca de casa – ed ussa negin che
sa pli quellas canzuns de Diu, Nossadunna ed ils sogns. P. Baseli, Dieus
hagi si’olma, ha giu raschun de dir ina ga en in priedi: «Cura ch’il cudisch
de canzuns ei ord baselgia, eis eI era ord casa!»
II matg fageva la Tina dil Clau Giacomet adina dir in rusari grond
giun caplutta, schend cun tutta raschun: «Quels tecs gidan buca lunsch!»
Dasperas er’ei cheu bunamein mintgin che veva surnurns, mo la Filomena
Jacomet e la Rosa Levi han fatg de rumper giu els ed uss audan ins
bunamein mai in. La Filomena scheva buca per nuot: «Prus e della
verdad seigies adina, quei seigies.»
Las seras d’unviern vevan nus bunamein adina mo suppa de giutta
e quei fuva dètg bien. Per ina dat ei cheu a Mumpé fetg bien dumiec
e per l’autra vevan nusez muliner da giutta, senza stuer cuorer tudi vi
tiels de Vitg. Il Clau cheusi veva in murtè de lenn de far o giutta. Quei
battegl, sch’ins vul dir, vesev’ora sc’in tschep-buora, furaus ora enamiez;
giufuns er’ei sc’in mogn cun in pisun enfraus cun guotas. Cun
quei uaffen vev’eI in smaledet inschigl de far giu la pelletscha. Senter
haver luvrau en gl’atun, mirava eI d’haver in sac giutta bein spelletschau e
purtava lu quel si dies entochen vi d’Ursera e vendeva leu sia giutta caramein. Culs daners ch’el targeva, cumprava el seiv-cazzola
che stueva tonscher tut unviern ora. Mo inperga per sera stuevan
ils ses udir: «Fagei in lamegl sc’in segal, ch’ei vomi buca bia seiv!” Gie,
da gliez temps vev’ei num spargnar, Ti bien Diu! Cun 100 francs regulava
mintga fiug ses deivets currents ed ussa tonsch’ei buca cun melli!
Sch’ins patratga ussa ni lu! Epi vul la glieud aunc tschintschar
de crisas e de miserias! Ho, dieunuardi, miseria ei zatgei auter. Sch’ils buns vegls levassen e vesessen !
E cura che jeu sundel levaus e vuliu dar adia, ha la buna veglietta
teniu mei pil bratsch e detg: «Stei aunc in mument, enzatgei
stoi jeu aunc raquintar. «Ed ella ha raquintau a mi caussas, oravon tut
davart la miseria ded aua per glieud e biestga che ha cuzzau entochen
1934 ch’ins ha finalmein fatg uorden en quei grau. . . Mo jeu vi buca
tener si pli ditg mes 'lecturs e mo aunc allegar zacontas remarcablas
caussas ord la veta quotidiana de circa avon 80, 100 onns.
Da lezzas uras veva negin de Mumpé ina sliusa enfrada e buc in soli
carr, sulettamein enqual bena sculta cun rodas ed ischeI scult. Quellas
benas scultas vegnevan duvradas la permavera per trer ora grascha sils
praus. Avon ch’entscheiver a luvrar vegneva igl ischel unschius ina gada
cun sunscha cutgnna-piertg e suenter mai pli, aschia ch’ins udeva entochen vi Segnas, in’ura lunsch, il sgargnem e tgiulem dellas rodas ch’ei fagevs tut pial gaglina als de Segnas. Uss ei queimidau ed in e scadin ha si’ischetglia enferrada. E dil reminent ston ils de M. -M. buca pIi
ira aschi savens envi, essend ch’els han endrizau 1934 resgia, mulin e
falun che van cun forza electrica. Tgei benefeci!– Ditg avon ch’iI pass
dil Lucmagn vegni baghegiaus vi e dallas Ruinas en, mava in pot de
brevs ina gada ad jamna atras Mumpé e sur Vergera ella Val Medel.
lgl emprem pot ei stau Lep Antoni Durgiai vegl, salter de cumin.
Suenter fageva il pot treis gadas per jamna quei tur; iI secund pot ei
stau plirs onns Sep Antoni Simonet de Mumpé sez; iI tierz Str. Giachen
Desax, il davos che ha habitau a Ragisch.E lu entochen 1870 in
Pally de Platta.
«Buordis» ha iI pot mai stuiu purtar a Mumpé-Meldel!
Cull’entschatta zercladur ei vegniu aviert il niev cuors postal da Mustér
a PIatta cun ina crotscha per duas persunas. Dapi ils 27 d’october
1877 ha M, -M. survegniu in’atgna posta de pei che va ussa varga 80
onns mintgadi vidaneu. II scribent de questas notizias ha enconuschiu
mo in posttenent de Mumpé-Medel: Baseli Schmed e sia dunna. Dapi
1919 han ils de Mumpé era telefon – ed oz perfin radio. «Tgei schessen ils vegls, sch’ei levassen e vesessen»?
Era sin vias e sendas dev’ei da lezzas uras lavurs e murdrias maisudidas.
Da quellas varts ha la buna veglia raquintau a mi beinenquaIa.
Mo in pèr notizias: Igl unviern de sliusa, targevan ils de Medel sur
Vergera cun bos termentas plattas–'scalegl da Cuflons si ord las minas
de Schmed. Da cheu deriva ei che bia stivas a Medel possedan talas pegnunas ch'entiras famiglias san seser sissu. En Val Magia (dadens Vergera encunter Medel) ha Battesta Venzin de Matergia, pli tard (1870)
spitalier de s. Maria, schau ruclar (per motiv della miserabla via)
ina buot vin tocca Rein; el ed il cavagl ein mitschai ed han lu saviu
ira levamein da Mareias en, secapescha senza il vin.
La stad mavan ils viturins de Medel sur Mumpé e Vergera e targevan
ora beinenqual palè-seiv e vi e dallas plauncas giu, sch'ei fuvan
en peis ni pegliavan en iI sumari. . .
Rest Capeder de Curaglia veva dus cavals e menavau ualti stedi
rauba a Medel. Era Sep Maria Pally veva dus cavals; el mava magari
ina gada a Curagli'a e turnava quei di a Mustér e vegneva lu entochen
Mumpé, nua ch’el steva sur notg tier Gion Adalbert Candinas, en nuegl
culs cavals. Siu tguli era propi in pover e sederscheva tudi, che la glieud
stueva dar neutier e gidar el puspei sin comba . .
Era Toni Stin (jeu hai scret sur dad el ina novella el Glogn), igl
original de tut ils originals, era adina sin via denter Medel e Mustér cun siu cavagl d’uiara; in temps eis el schizun staus secasaus a
Mumpé – perquei che las mattauns de leu vevien bia pIi bialas neglas
per ornar sia capiala entuorn, entuorn. Co ei semida! Oz ei la veglia
via imperiala ton sco carschida en. Tgei tut savess ella 'aunc raquintar?
Igl onn dils Franzos han las femnas de Mumpé-Medel stuiu star ora
las detgas fétgas e pitgiras. Temend cun raschun, che quels schanis
vegnien sur Vergera, eran eIIas fugidas en Dem-Cavorgia, sut la greppa
spel Rein. Stadas anavos eran mo zacontas paucas cun glieud veglia
ed affons pigns. Denter quellas era ina grond'a e biala matta per gidar.
Cura ch’ils Franzos ein lu veramein vegni sur Vergera a Mumpé, han
ei rugadau ora dapertut ed anflond negins scazis zuppai, han ei entschiet
a scarpar ora las rintgas ord las ureglias a quellas treis, quater ch’eran
leu. Dus dattan vid Ia matta giuvna e vulan surprender ella cun la forza.
Plaunsiu, avend battiu sc’ina uorsa, vegn ella libra e fui quei ch’ella
po giuadora e viaden encunter las minas scalegl de Segnas e tschels
dus suenter sco tgauns de catscha. Dalla rabia ch’ei vevan, havevan ei
schizun emblidau de prender iIs fisis cun eIs. Giu sur la greppa satiuan
ei ella mo s'ecugliunan malamein: ina frida de forza tun in schanugl el
schegn aglemprem, croda lez sc’in heighe1 suI precipeci giu. «Ussa pér
a crappa ti scroc», grescha eIIa aunc suenter al tarladiu pitinader, che
rumpa enaquella la totona giudapeis digI altezia grep. – Vesend l’auter
quei terribdel, desperau combat sin veta e mort, semetta el enschanuglias tut a bargend e roga la matta per pedun, mo scappa lu, mo puder trer comba, viers Vitg-Mustér. Dapi quei di han ils Franzos buca pli giu marveglias dallas Calstagnèsas.
Mo ussa vi jeu calar cun las episodas ord l’historia digI uclaun de
Mumpé-Medel e mo aunc dar in maletg statistic dil bi uclaun de Mumpé
ded ozildi.
Sco gia mussau cheu sura, haveva igl uclaun de Mumpé-Medel
1920 17 fiugs cun 80 persunas; 1936 dumbrava M.-M. 96 habitonts sin
15 fiugs (31 affons de scola). 23 onns pli tard, q.v.d. ils 30 de mars 1959
dumbra quei vitget 16 fiugs cun mo 68 persunas. Quels habiteschan en
13 casas, de quellas ein 5 dublas. De quellas casas ein treis pli veglias,
las autras ein tuttas baghegiadas suenter 1936/37. Oz (q.v.d. 1959) ha
Mumpé-Medel mo 7 affons de scola, tut buobas. Paregliau cun pli baul,
ei la giuventetgna de Mumpé-Medel anzi smasada. En tut, daI pli giuven
entochen circa quels de 20 onns, ha Mumpé oz 26 affons; che van
buc aunc a scola ni ch’ein ord scola 19!
Per porscher in interessant maletg als vischins de M.-M. che vivan
e habiteschan aunc quei uclaun digI onn 2060, mettein nus cheu ils 17
fiugs u tener-casa de 1960:
1. Caminada, 3 mats e 2 mattauns; 2. Caminada Luis. sia dunna ed
1 fegl pli vegl; 3. Desax Giachen ed in mat ed ina matta; 4. Jacomet
Tumaisch, dunna ed in fegl cun dunna ed in pign= 5, Levy Florentin,
sia mumma, per temps aunc 2 frars; 6. Lutz Luis, sia dunna e dus mats;
7. Manetsch Benedetg, cun sia sora Lutz, vieua; 8. Manetsch Carli cun
sia sora; 9. Manetsch Luis cun dunna e 15 affons (5 ord scola, 6 affons
de scola e 4 pli giuvens); 10. Manetsch Maria ed in mat ed ina matta;
11. Manetsch Placi e sia dunna (basat e basatta); 12. Manetsch Toni
cun dunna e 3 affons pigns; 13. Schmed Giachen e sia dunna; 14. Simonet
Anna cun in fegl ed in beadi; 15. SimonetL eci e 4 affons; 16.
Venzin Giusep e Benedetg, dus mats sils onns.
En 23 onns ei la populaziun de M.-M. tschessada per 18 dels (1936
entochen1 959). Sco la situaziun dils fiugs ei oz, vegn la populaziun de
quei uclaun aunc a tschessar per in temps; mo cuI temps astgan ins bein
sperar ch’eIIa vegni puspei a crescher. Con deplorabel fuss ei, sch’ins
stuess dir in di: «Cheu steva «tschels onns» in dils bials uclauns de Mustér!» (Per las indicaziuns statisticas de 1959 engraziel jeu cordialmein a sgr. Luis Manetsch de Mumpé-Medel, miu preziau camerat de militar de «tschels onns»).
historiaHelvetica - la pagina tetgala ... Nus avain dapli che mo ina istorgia, nus avain las istorgias da tut quels e quellas che fan e ch’han fatg la Svizra. historiaHelvetica.ch porscha ina survista da la vita quotidiana en Svizra sur passa in tschientaner. Il material d'archiv deriva da las quatter plattafurmas: nossaistorgia.ch, notreHistoire.ch, lanostraStoria.ch e unsereGeschichte.ch.