Nus analisain da moda anonimisada las infurmaziuns da noss utilisaders per pudair porscher in meglier servetsch e satisfar a lur basegns. Questa pagina utilisescha er cookies per analisar per exempel las activitads sin la pagina.Vus pudais specifitgar en voss navigatur las cundiziuns d'archivaziun e d'access als cookies.
La pagina tetgala: historiaHelvetica
Mompé Medel - historias da Guglielm Gadola 3

Mompé Medel - historias da Guglielm Gadola 3

MAD
Flavio Huonder

Igl uclaun da Mompé Medel, ina fracziun da Mustér. Davos dretg il glatscher da Medel.

Guglielm Gadola scriva 1961 il suandont da Mompé Medel:

Il berschament digI uclaun de Mumpé-M. dils 16 d’october 1836

De quella pli gronda sventira che M,-M. ha giu enzacu raquenta il

«Grischun Romontsch», la gas. rom. de gliez temps en siu nr. 36 de

1863 : «Ils 16 d’october ei a l’ina suentermiezdi, duront che tut iI pievel

fuva en baselgia, rut ora fiug a Mompé-Medel ed en in’ura temps ein

7 casas e 6 clavaus stai puorla e tschendra, e 13 familias messas sin gassa.

Las paucas mobilias e las victualias che fuvan ual messas sut tetg

tut ei daventau in sacrifeci. Il donn ei giudicalmein constataus sin sedisch melli renschs (circa 30 000 francs!), e tonpli vegn quel resentius

che la miseria ei quest onn generala e paucs san vegnir en agid. Arvei

si vos scazis vus ils quals il tschiel ha benediu cun la ventira de quest

mund, arvei vos scazis e pernei il cor sin maun. Giedei ils disgraziai, e

la pagaiglia per vus vegn ad esser gronda. Tgi che vul dar almosna et

agid ei suplicaus de confidar alla redactiun della gasetta de Cuera.»

Empau pli exact co la disgrazia ei succedida, raquenta il cronist

claustral. El di: iI convent eri vid il gentar ch’ils zens de s. Gions hagien

entschiet a tuccar de fiug. E tgei surpresa pils paders! Mirond ord finiastra hagien ei cattau d’agur a barschond amiez il vischinadi de M. M.

Sin quei hagien ei era tuccau de stuornas e seigien curri cuI pievel a

Mumpé per gidar a stizzar. Mo adumbatten! Avon ch’ei seigien stai leu,

berschavi gia gl’entir vitg sura, gie, schizun il tetg della caplutta giu

Summd-Crisch vevi entschiet a barschar. Mo leu ha ei pudiu sedustar.

Era d’esser stai leu avon, havessen ei saviu far pauc ni nuot per munconza

d’aua. Entschiet a pegliar fiug ha ei en casa de G. Batt. Jacomet e

da leu anora eis el serasaus cun immensa spertadad sugl entir vitg: Tut

ei barschau giu, deno ina solia casa a Summa – Crusch (quella dils

Schmeds). Per cletg e ventira vegnevan ual treis umens de Siat atras

M.–M., turnond dalla fiera de Ligiaun, sco era sgr. mistral Bistgaun

Sialm de Segnas. Quels quater umens han giu il bien patratg de cuorer

gl’emprem casa per casa, per – en cass ch’ei fuss – dustar affons,

glieud veglia e malsauna. EIs han liberau ina persuna ch’era enta letg,

sco era treis affons pigns d’ina famiglia Disch. ch’eran serrai en casa.

Fussen eIs buca stai sperts, sch'eran quellas quater persunas piarsas. De

liberar enzatgei auter, ein eIs nungrazia vegni de dar iI damogn.»

Ins po cumprender tgei quella paupra glieud ha stuiu suffrir! Mo

malgrad la gronda miseria de quei onn, han ins gidau: iI cumin, la Surselva, biaras vischnauncas digI ulteriur cantun sco era nossa stupenta schuldada e survetschs jasters. Las gasettas de quei onn raquentan il sequent: la schuldada svizera a Napel: 360 renschs; iI regiment de Salis a Bologna: 944 fl. 6 crizers; las vischnauncas dalla Cadi: 1200 flurins e las vischnauncas protestantas dil cantun 520 fl. 50 crizers.

Han era tut quellas collectas buca pudiu cuvierer il grond donn de 16000

flurins (ca. 38 000 francs), sche han quellas tuttina prestau igl emprem

agid ed aschia pudiu medegar la pli gronda plaga. La vischnaunca ha

lubiu aIs de M. M. ded ir egl uaul de Clavadials, eIIa Fontauna il pli

demaneivel e pinar leu gratuitamein tut la lenna ch’ei han duvrau de

turnar a baghegiar igl uclaun disgraziau de Mompé-Medel. Ed ord las

ruinas ei puspei naschiu nova veta.

Quei demonstrescha il meglier il factum che gest 100 onns suenter il

barscharnemt de 1836, igl uclaun de M. M, (da Tschuncheismas 1936)

dumbrava : 15 fiugs cun 96 habitonts; de quels eran 10 naven en survetsch.

Diesch famiglias vevan affons; duas letgs fuvan senza descendenza

e dus fiugs dumbravan mo in um perin. En tut 25 umens e 25

femnas, 46 affons ded 1-15 onns, a scola mavan quei onn 31, tonts sco

aunc mai avon ni suenter 1936. (Pli bia mira: 1. c. p. 77/78)

Tgei che ina "Castagnèsa" ha raquintau a mi en davos pegna

Cheu less jeu raquintar cuortamein a mes preziai lecturs per mauns

digI exempel de Mumpé-Medel, aschi circa tgei veta ch’ins menava

tschels onns en nos vitgs, uclauns ed uclivas de Mustér.

Ei fuva propi in diatsch brut de neive cufla che jeu sundel serabitschaus

entochen sin M. M. e lu fruntaus en ina casa ed il davos tochen

en davos pegna. De buna peda sco jeu erel, sundel jeu staus cheu in

amen e cheu ha ina buna veglietta els 80 entschiet a raquintar "de quei

de vegl", caussas aschi interessantas che jeu hai lu targlinau e targlinau

de buca vegnir naven. Mo eIIa saveva era raquintar, ti ridischen!

Ina veritabla perdanonza per egls ed ureglias ! " ti bien Diu", ha ella entschiet, "tschels onns vev'ins vetas de murdiu ed igl ei mo de sesmarvegliar ch’ins ei aunc en veta. Ins stueva

viver tut cun dil siu ed onns de pauc e schliet fretg, stender la cua dil

giat de vegnir ora sils 31. Gie, vus saveis crer ni schar star, da buoba

savev' jeu bia gadas buca sedurmentar en la sera dalla fom. E selamentau

vegnev'ei pauc ni nuot. Ils vegls havessen silpli fatg reproschas

e detg: Cu ei vegn de murir, sche stess in bein de buca ver rimnau merets! Tgei less ins era far avon Diu culs mauns vits?

lgl onn della fom ha igl Adam giu Ragisch viviu treis jamnas cun

miez in paun e cura ch’ei han vuliu metter el el vaschi de morts, ei la

pial rutta e l’ossa dada depart. Tgei pauper cruci! Sche quels buns vegls

ein buca vegni enta parvis, lu manegi nuot pli.

Onns ch’ils stiarls pagavan bein, mavan nus enqualga enta Medel

gl’atun e cumpravan chistognas. Persuenter han «quels dil snec» dau a

nus il surnum «castagnès» mo quei fa nuota nodas. Ei pon halt aunc

ussa buca muganar che nus havein survegniu miez l’alp Pazzola per

catschar in toc snec de nuot giud la tschaghégna, e – gie, tgei lev’jeu

è di? – cura ch’igl ei d’encurir de maridar, sche vegnan ei ora bugen

uonda tiel las Castagnèsas.

E per gl’auter eran ei pli da vegl bia pli buns e de paternos che oz,

ch’ei creian ni en Diu ni el giavel. Il Gion Vincenz Manetsch, in bien

carstgaun, che havess priu crappa giu Rein e purtau sil Péz Ault, sche

enzatgi havess dumandau, cantava mintga sera suenter rusari grond:

Niebla dil tschiel regina, lein tuts ludar Maria. El saveva ni scriver ni

leger, mo mussava tuttina de cantar als affons, cura ch’ei mavan suenter

la biestga. Pli baul vegnev’ei insumma adina cantau, en baselgia

ed en casa ed era sil funs tiellas lavurs. Nus savevan mantuns canzuns e

cantavan perfin da zerclar: quella dil Carmel; Olma cara, bia pli clara;

Leghers prencis dil parvis ed autras biaras. Il Gion Vincenz cantava

perfin en nuegl da mulescher la vacca de casa – ed ussa negin che

sa pli quellas canzuns de Diu, Nossadunna ed ils sogns. P. Baseli, Dieus

hagi si’olma, ha giu raschun de dir ina ga en in priedi: «Cura ch’il cudisch

de canzuns ei ord baselgia, eis eI era ord casa!»

II matg fageva la Tina dil Clau Giacomet adina dir in rusari grond

giun caplutta, schend cun tutta raschun: «Quels tecs gidan buca lunsch!»

Dasperas er’ei cheu bunamein mintgin che veva surnurns, mo la Filomena

Jacomet e la Rosa Levi han fatg de rumper giu els ed uss audan ins

bunamein mai in. La Filomena scheva buca per nuot: «Prus e della

verdad seigies adina, quei seigies.»

Las seras d’unviern vevan nus bunamein adina mo suppa de giutta

e quei fuva dètg bien. Per ina dat ei cheu a Mumpé fetg bien dumiec

e per l’autra vevan nusez muliner da giutta, senza stuer cuorer tudi vi

tiels de Vitg. Il Clau cheusi veva in murtè de lenn de far o giutta. Quei

battegl, sch’ins vul dir, vesev’ora sc’in tschep-buora, furaus ora enamiez;

giufuns er’ei sc’in mogn cun in pisun enfraus cun guotas. Cun

quei uaffen vev’eI in smaledet inschigl de far giu la pelletscha. Senter

haver luvrau en gl’atun, mirava eI d’haver in sac giutta bein spelletschau e

purtava lu quel si dies entochen vi d’Ursera e vendeva leu sia giutta caramein. Culs daners ch’el targeva, cumprava el seiv-cazzola

che stueva tonscher tut unviern ora. Mo inperga per sera stuevan

ils ses udir: «Fagei in lamegl sc’in segal, ch’ei vomi buca bia seiv!” Gie,

da gliez temps vev’ei num spargnar, Ti bien Diu! Cun 100 francs regulava

mintga fiug ses deivets currents ed ussa tonsch’ei buca cun melli!

Sch’ins patratga ussa ni lu! Epi vul la glieud aunc tschintschar

de crisas e de miserias! Ho, dieunuardi, miseria ei zatgei auter. Sch’ils buns vegls levassen e vesessen !

E cura che jeu sundel levaus e vuliu dar adia, ha la buna veglietta

teniu mei pil bratsch e detg: «Stei aunc in mument, enzatgei

stoi jeu aunc raquintar. «Ed ella ha raquintau a mi caussas, oravon tut

davart la miseria ded aua per glieud e biestga che ha cuzzau entochen

1934 ch’ins ha finalmein fatg uorden en quei grau. . . Mo jeu vi buca

tener si pli ditg mes 'lecturs e mo aunc allegar zacontas remarcablas

caussas ord la veta quotidiana de circa avon 80, 100 onns.

Da lezzas uras veva negin de Mumpé ina sliusa enfrada e buc in soli

carr, sulettamein enqual bena sculta cun rodas ed ischeI scult. Quellas

benas scultas vegnevan duvradas la permavera per trer ora grascha sils

praus. Avon ch’entscheiver a luvrar vegneva igl ischel unschius ina gada

cun sunscha cutgnna-piertg e suenter mai pli, aschia ch’ins udeva entochen vi Segnas, in’ura lunsch, il sgargnem e tgiulem dellas rodas ch’ei fagevs tut pial gaglina als de Segnas. Uss ei queimidau ed in e scadin ha si’ischetglia enferrada. E dil reminent ston ils de M. -M. buca pIi

ira aschi savens envi, essend ch’els han endrizau 1934 resgia, mulin e

falun che van cun forza electrica. Tgei benefeci!– Ditg avon ch’iI pass

dil Lucmagn vegni baghegiaus vi e dallas Ruinas en, mava in pot de

brevs ina gada ad jamna atras Mumpé e sur Vergera ella Val Medel.

lgl emprem pot ei stau Lep Antoni Durgiai vegl, salter de cumin.

Suenter fageva il pot treis gadas per jamna quei tur; iI secund pot ei

stau plirs onns Sep Antoni Simonet de Mumpé sez; iI tierz Str. Giachen

Desax, il davos che ha habitau a Ragisch.E lu entochen 1870 in

Pally de Platta.

«Buordis» ha iI pot mai stuiu purtar a Mumpé-Meldel!

Cull’entschatta zercladur ei vegniu aviert il niev cuors postal da Mustér

a PIatta cun ina crotscha per duas persunas. Dapi ils 27 d’october

1877 ha M, -M. survegniu in’atgna posta de pei che va ussa varga 80

onns mintgadi vidaneu. II scribent de questas notizias ha enconuschiu

mo in posttenent de Mumpé-Medel: Baseli Schmed e sia dunna. Dapi

1919 han ils de Mumpé era telefon – ed oz perfin radio. «Tgei schessen ils vegls, sch’ei levassen e vesessen»?

Era sin vias e sendas dev’ei da lezzas uras lavurs e murdrias maisudidas.

Da quellas varts ha la buna veglia raquintau a mi beinenquaIa.

Mo in pèr notizias: Igl unviern de sliusa, targevan ils de Medel sur

Vergera cun bos termentas plattas–'scalegl da Cuflons si ord las minas

de Schmed. Da cheu deriva ei che bia stivas a Medel possedan talas pegnunas ch'entiras famiglias san seser sissu. En Val Magia (dadens Vergera encunter Medel) ha Battesta Venzin de Matergia, pli tard (1870)

spitalier de s. Maria, schau ruclar (per motiv della miserabla via)

ina buot vin tocca Rein; el ed il cavagl ein mitschai ed han lu saviu

ira levamein da Mareias en, secapescha senza il vin.

La stad mavan ils viturins de Medel sur Mumpé e Vergera e targevan

ora beinenqual palè-seiv e vi e dallas plauncas giu, sch'ei fuvan

en peis ni pegliavan en iI sumari. . .

Rest Capeder de Curaglia veva dus cavals e menavau ualti stedi

rauba a Medel. Era Sep Maria Pally veva dus cavals; el mava magari

ina gada a Curagli'a e turnava quei di a Mustér e vegneva lu entochen

Mumpé, nua ch’el steva sur notg tier Gion Adalbert Candinas, en nuegl

culs cavals. Siu tguli era propi in pover e sederscheva tudi, che la glieud

stueva dar neutier e gidar el puspei sin comba . .

Era Toni Stin (jeu hai scret sur dad el ina novella el Glogn), igl

original de tut ils originals, era adina sin via denter Medel e Mustér cun siu cavagl d’uiara; in temps eis el schizun staus secasaus a

Mumpé – perquei che las mattauns de leu vevien bia pIi bialas neglas

per ornar sia capiala entuorn, entuorn. Co ei semida! Oz ei la veglia

via imperiala ton sco carschida en. Tgei tut savess ella 'aunc raquintar?

Igl onn dils Franzos han las femnas de Mumpé-Medel stuiu star ora

las detgas fétgas e pitgiras. Temend cun raschun, che quels schanis

vegnien sur Vergera, eran eIIas fugidas en Dem-Cavorgia, sut la greppa

spel Rein. Stadas anavos eran mo zacontas paucas cun glieud veglia

ed affons pigns. Denter quellas era ina grond'a e biala matta per gidar.

Cura ch’ils Franzos ein lu veramein vegni sur Vergera a Mumpé, han

ei rugadau ora dapertut ed anflond negins scazis zuppai, han ei entschiet

a scarpar ora las rintgas ord las ureglias a quellas treis, quater ch’eran

leu. Dus dattan vid Ia matta giuvna e vulan surprender ella cun la forza.

Plaunsiu, avend battiu sc’ina uorsa, vegn ella libra e fui quei ch’ella

po giuadora e viaden encunter las minas scalegl de Segnas e tschels

dus suenter sco tgauns de catscha. Dalla rabia ch’ei vevan, havevan ei

schizun emblidau de prender iIs fisis cun eIs. Giu sur la greppa satiuan

ei ella mo s'ecugliunan malamein: ina frida de forza tun in schanugl el

schegn aglemprem, croda lez sc’in heighe1 suI precipeci giu. «Ussa pér

a crappa ti scroc», grescha eIIa aunc suenter al tarladiu pitinader, che

rumpa enaquella la totona giudapeis digI altezia grep. – Vesend l’auter

quei terribdel, desperau combat sin veta e mort, semetta el enschanuglias tut a bargend e roga la matta per pedun, mo scappa lu, mo puder trer comba, viers Vitg-Mustér. Dapi quei di han ils Franzos buca pli giu marveglias dallas Calstagnèsas.

Mo ussa vi jeu calar cun las episodas ord l’historia digI uclaun de

Mumpé-Medel e mo aunc dar in maletg statistic dil bi uclaun de Mumpé

ded ozildi.

Sco gia mussau cheu sura, haveva igl uclaun de Mumpé-Medel

1920 17 fiugs cun 80 persunas; 1936 dumbrava M.-M. 96 habitonts sin

15 fiugs (31 affons de scola). 23 onns pli tard, q.v.d. ils 30 de mars 1959

dumbra quei vitget 16 fiugs cun mo 68 persunas. Quels habiteschan en

13 casas, de quellas ein 5 dublas. De quellas casas ein treis pli veglias,

las autras ein tuttas baghegiadas suenter 1936/37. Oz (q.v.d. 1959) ha

Mumpé-Medel mo 7 affons de scola, tut buobas. Paregliau cun pli baul,

ei la giuventetgna de Mumpé-Medel anzi smasada. En tut, daI pli giuven

entochen circa quels de 20 onns, ha Mumpé oz 26 affons; che van

buc aunc a scola ni ch’ein ord scola 19!

Per porscher in interessant maletg als vischins de M.-M. che vivan

e habiteschan aunc quei uclaun digI onn 2060, mettein nus cheu ils 17

fiugs u tener-casa de 1960:

1. Caminada, 3 mats e 2 mattauns; 2. Caminada Luis. sia dunna ed

1 fegl pli vegl; 3. Desax Giachen ed in mat ed ina matta; 4. Jacomet

Tumaisch, dunna ed in fegl cun dunna ed in pign= 5, Levy Florentin,

sia mumma, per temps aunc 2 frars; 6. Lutz Luis, sia dunna e dus mats;

7. Manetsch Benedetg, cun sia sora Lutz, vieua; 8. Manetsch Carli cun

sia sora; 9. Manetsch Luis cun dunna e 15 affons (5 ord scola, 6 affons

de scola e 4 pli giuvens); 10. Manetsch Maria ed in mat ed ina matta;

11. Manetsch Placi e sia dunna (basat e basatta); 12. Manetsch Toni

cun dunna e 3 affons pigns; 13. Schmed Giachen e sia dunna; 14. Simonet

Anna cun in fegl ed in beadi; 15. SimonetL eci e 4 affons; 16.

Venzin Giusep e Benedetg, dus mats sils onns.

En 23 onns ei la populaziun de M.-M. tschessada per 18 dels (1936

entochen1 959). Sco la situaziun dils fiugs ei oz, vegn la populaziun de

quei uclaun aunc a tschessar per in temps; mo cuI temps astgan ins bein

sperar ch’eIIa vegni puspei a crescher. Con deplorabel fuss ei, sch’ins

stuess dir in di: «Cheu steva «tschels onns» in dils bials uclauns de Mustér!» (Per las indicaziuns statisticas de 1959 engraziel jeu cordialmein a sgr. Luis Manetsch de Mumpé-Medel, miu preziau camerat de militar de «tschels onns»).

Ti stos esser connectà per agiuntar in commentari
Nagin commentari il mument
Flavio Huonder
1,588 contribuziuns
24 favrer 2021
57 guardads
1 like
0 favurit
0 commentari
1 Collecziun
Gia 1,615 documentss associadas cun 1950 - 1959

Collecziuns:

Network:
Sponsurs:
16,601
844
© 2024 FONSART. Tut ils dretgs resalvads. Dissegnà da High on Pixels.