La veta si Plaun-Barcuns – Inaga ed oz

Plaun-Barcuns ei oz in mises cun mo ina tegia pli. Quei fuva avon 100 onns tut auter. Per tals che san buca nua che Plaun-Barcuns sesanfla, suonda cheu ina cuorta descripziun dil liug.

Plaun-Barcuns schai sin ina costa aulta sur Pardatsch/Cristallina sin 1831 m.s.m. Il num Plaun-Barcuns vul dir; "Ina finiastra - In plaun el massiv dil cuolm". Quei descriva fetg bein il liug idilic nua ch’ina tegia da mises ei la davosa restonza dil mises d’antruras cun dus clavaus e nuegls da cauras. Ei dat buc ina via carrabla che meina a Plaun-Barcuns, accessibels ei il mises sil crest sulegliv sur duas sendas da viandar, ina naven da Pardatsch e l’autra naven dad Acla.

Toni Bearth e ses affons passentan leu aunc oz dis ed jamnas ella solitariadad amiez ina cuntrada alpina, denter greppa rodunda e schiembra vegliandra ella pintga tegia barschada si dil sulegl. Gest sper la tegia sesanflan pliras pallius alpinas.

Mintgamai il matg e zercladur schai in’odur speciala sur quei liug. Duront il flurir dallas nundumbreivlas striaunas ed enzianas ei la bellezia da quella cuntrada sisum ils aults nundescrivibla.

La tegia da Plaun Barcuns

En Val Medel ei vegniu baghegiau avon onns dapertut tegias e clavaus e quei perfin sur ils cunfins dils pegns. Quels mises vevan pli baul ina gronda muntada el puresser. Cunquei che tuttas famiglias en vischnaunca cultivavan empau prau e l’agricultura era lur paun da mintgadi eis ei era buca da sesmarvigliar che tons mises ein vegni construi els pli differents loghens. Il Toni ha surdau a mi ina gronda documentaziun da sias regurdientschas e dalla veta si Plaun-Barcuns. Da sia veta da buob cu el accumpigniava siu bab culs animals a mises e suenter cu el e ses buobs ein stai mintga atun a catscha si Plaun-Barcuns. Las aventuras e raquents da pli baul, tals van bunamein anavos 100 onns, mo era las isonzas ed il mintgadi da pli baul entochen il di dad oz, descriva el minuziusamein en sias memorias. Toni Bearth e sia famiglia, oriunds dad Acla ed oz sesents a Bonaduz, han passentau bia temps da lur veta en quei liug idilic. Entschatta zercladur 2021 ha el palesau a mi bia da quei bi temps gia daditg vargau e giavischau da documentar entginas reminiscenzas. Bugen adempleschel jeu pil Toni quei giavisch e scrivel ina detagliada reportascha els PIOGNS. Igl ein sias reminiscenzas, jeu sundel denton selubius – cun siu consentiment – da scursanir ed adattar entgins commentaris.

Per tut quels ch’enconuschan buca aschi bein il Toni ein entgins fatgs persunals aschuntai:

Naschius eis el ils 11 da matg digl onn 1932 ad Acla en ina gronda famiglia da 11 fargliuns. Ses geniturs Gion Antoni Bearth e Maria n. Lutz han dau al Toni siu fundament religius e luvrus. Igl atun 1954 eis el seretratgs dalla Val Medel suenter esser staus signun si Muschaneras e cul giavisch da saver e stuer midar enzatgei en sia veta. El ha entschiet igl emprendissadi da signun a Steinhausen (ZG) e serrau giu quel a Sursee. Ils 22 da settember 1959 eis el maridaus cun la giuvna Hanny Hüsler ed els ein daventai geniturs da duas buobas e treis buobs. Suenter entgins onns ella bassa secasan els dus a Bonaduz e meinan leu il Volg tochen igl onn 1983. Naven da quei onn eis el vegnius engaschaus en uffeci da 80% sco guardiaselvaschina tiel cantun Grischun. Il Toni ei era s’engaschaus fetg en la vischnaunca da Bonaduz. Denter auter eis el staus nov onns commember dalla suprastonza communala ed otg onns cumandant da pumpiers.

Suenter sia pensiun eis el s’engaschaus biars onns en Cristallina ed en Valrein sco guardian il temps nua che l’armada era presenta e sittava leu. Sco catschadur passiunau eis el staus mintga atun a Plaun-Barcuns entgins dis a catscha. Aunc uonn eis el leu e quei en la biala vegliadetgna da 89 onns. Cumpliment!

Mises da Plaun Barcuns

2020

(Reminiscenzas da Toni Bearth)

Plaun-Barcuns e Meidia Marscha sesanflavan gia tschentaners en posses dalla famiglia Bearth dad Acla. Orsals e nums da nos perdavons, entagliai en l'escha ed els quaders dalla tegia, van anavos tochen el 18avel tschentaner. Il nuegl vegl e la part vedra dalla tegia ein restonzas da quei temps e la part nova dalla tegia ei vegnida construida ualticarteivel entuorn igl onn 1920. En la pegna scalegl ei entagliau igl onn 1921. Nies bab raquintava ch'el e ses frars hagien fatg giu in baghetg ad Acla e purtau la stiva inclusiv la pegna scalegl – toc per toc – si Plaun-Barcuns. Ins sa mo s'imaginar tgei semudergiem e tgei suadas quei ha custau. La part nova cun in tschaler suten ei vegnida tschentada encunter la tegia veglia. La lenna dalla cuschina, nua ch'ei vegneva chischau pli baul ei aunc oz barschada e nera dil fulin d'avon decennis.

Plaun-Barcuns e sia historia

Aunc oz regordan entgins utensils nus vid quei temps sco per ex. il plat magnuc. Jeu seregordel aunc fetg bein dil temps da matg nua ch’il bab chischava. Aschia ein la fueina, la tschaghegna ed il priel da latg stai biars onns veseivels. Il tschaler, construius miez en la tiara era bein adattaus per tener frestg il latg. La stiva cun sia pegna scalegl tuatschina, duas pritschas, ina meisa e duas sutgas eran da quei temps in grond "luxus". La talina da lenna sesanfla aunc oz el medem stan sco pli baul.

Il nuegl vegl – numnaus il nuegl da cauras - ei segirafranc vegnius construius entuorn igl onn 1850. La construcziun dalla tegia cun lenna, ch’ei vegnida pinada e tagliada el liug, ei tschentada sin in mir construius da schetg. Sur il pign nuegl bas era in clavau pil fein. Las slondas grossas sin tetg, fermadas cun lattas e crappa, han fatg frunt a bia stempraus. Il nuegl niev ch’era biabein 20 meters sper il vegl fuva gronds e bials. Las tromas dil nuegl entagliadas cun la segir, mussavan la buna e stentusa lavur da gliez temps. Il clavau era baghegiaus cun lenna rodunda e surtratgs cun slondas. Tal era gronds e spaziuns e massa fein veva leu plaz. Era quei baghetg fuva cuvretgs cun in tetg da slondas ed il clavau sepresentava en in maletg special. Aschia sepresentava Plaun-Barcuns tochen viaden els onns 70.

Plaun-Barcuns e mias nundumbreivlas regurdientschas

Nus savevan aunc strusch star sin las combas che nies bab prendeva nus buobs cun el si Plaun-Barcuns. Aschia ein biaras regurdientschas semantenidas. L’emprema lavur era la primavera da rimnar faletga e fein schuber. Il fein veder en las bisaccas (il sutten da durmir) stueva vegnir remplazzaus. Il fried dalla faletga e dil fein vegl ei a mi aunc adina en buna regurdientscha. Plinavon stueva la grascha vegnir purtada naven dil nuegl, biabein 300 meters sil praun, e quei en schiarls. Ils emprems onns astgavan nus mirar tier, mo pli tard stuevan nus segidar cul bab. Ils meins da matg era ei da construir seivs els loghens prigulus. La stad pasculavan entuorn 25 vadials si Plaun-Barcuns. Era pinar e purtar lattas fuva nossa lavur. Aunc oz anflan ins tscheu e leu rests da "nossas seivs". Far lenna per chischar, per la pegna e fueina e quei cun la resgia a maun e la segir, quella lavur era da quei temps stentusa. Presapauc 15 dis avon las cargadas dallas alps mavan nus cun cauras e vaccas si Plaun-Barcuns. Quei era il pli bi temps digl onn! Cheu vegneva mulschiu, chischau e magliau pulenta e groma sco’ls signurs. Ils animals devan pauca lavur ed aschia vevan nus buobs era peda da smarschanar. Nies bab era adina da buna luna e raquintava a nus da temps daditg vargai. Aschia era, che siu bab viveva cugl uors en la vischinonza dalla tegia e dalla Val Cristallina. Ils fastitgs digl uors fuvan d’anflar tochen avon nuegl. In dils davos uors ei lu era vegnius sittaus en quei contuorn. Mo era quei bellezia temps vargava bia memia spert. Suenter che las alps eran cargadas stevan presapauc 25 vadials anavos el mises. Mintga sera suenter far fein viandavan nus buobs si tier nos vadials. Mirar che tuts seigien sauns e dar sal, quei era nossa lavur. Bein ina gronda responsabladad per buobs da 8-10 onns. Cu l’aura era schliata vegnevan nossas soras sin viseta. Lu vegneva ei encuretg izuns e garnedels e da tuttas sorts jarvas. Jeu e mes frars vevan mo pauc plascher da quella "manedla lavur". Pil pli fuva era in salvanori la stad a Plaun-Barcuns ensemen culs vadials. Nus stuevan far buglir pulenta e lavazzas e perver il piertg, quei cuzzava entgin temps. Enqual sera vegnevan nus pér da stgir a casa. Nossa mumma ha franc e segir pitiu bia gadas temas. Ina sera havein nus buca anflau il piertg si mises. Cun ditg encurir vein nus anflau ses fastitgs tochen o Fuorns. Leu veva il cumpogn magliau in canaster truffels e lu eis el vegnius serraus en in nuegl d'in vischin. Discusamein vein nus priu nies salvanori ed essan turnai a casa. Mai negin che ha reclamau ni sevilau.

Enzatgei tut aparti fuva il far fein si Plaun-Barcuns. Entuorn miez uost suenter il far fein giu casa vegneva pachetau faultschs, fuortgas e ristials ed il da batter culs cuzzès. Pulenta e carn secca, caffé latg e pischada cun in dètg toc caschiel da mises vegnevan pachetai el saccados. Mintgin da nus veva da purtar enzatgei. Arrivai cul bab si Plaun-Barcuns era noss’emprema lavur da rimnar jarvas per far in bien tee. Il bab segava naven dalla damaun cu ei vegneva clar tochen miezdi. Bein marvegl vegnevan nus destadai e la lavur da nus buobs era da far pulenta. Mintgaton era ella empau barschada giu el parlet, mo quei fageva nuot. La fom era in bien cuschinier! Il fein segaus vegneva enzerdaus fetg bein. En quei grau era il segunz fetg stregns cun nus. Da far gentar e da volver il fein, ni da far ora migliacs segidavan nossa mumma e las soras. Il savurus fein cun dabia feglia duvrava massa sulegl per sechentar. Silsuenter vegnevan buordi per buordi purtai en clavau. Da bial’aura cuzzava quella lavur entuorn in’jamna. Da schliat’aura era ei plitost lungurus. Lu veva ei num da purtar lattas e far chischners. Aschia ni aschia, quei temps vegn a restar a mi en fetg buna memoria! Jeu audel aunc oz il bab a batter la faultsch, el haveva in special inschign da batter.

Plaun Barcuns pli baul

Far fein e pastg

Avon 50-60 onns vegneva ei aunc fatg fein e pastg. Memia bia animals e memia paucs praus sfurzavan nos perdavonts dad ira e segar runtgas e bleissas. Bunamein mintga pur veva siu madè, era nies bab cultivava in tal si Plaun-Barcuns. La Pala dils craps, il Madè digl uaul e la Pala dil tun dil schiember vegnevan segadas en roda.

Mintgamai ils bials dis d’atun vegneva ei segau dis en e dis ora las savurusas jarvas per valèttas e spundas entuorn. Enqualga duvravan nus perfin las carpialas, aschi teiss e malsegir era ei. Cun dabia prighel ed inschign vegneva lu il fein sec purtaus sil plat da meidia. Tenor il quantum dil fein che s’emplunava, vegneva la meidia fatga rodunda ni quadrata. Nus buobs astgavan smaccar afuns il fein. Il spitg stueva esser ualti teiss, aschia che l’aua flessegiava naven. Cun in per daischs ni aissas vegneva tut cuvretg. Plinavon vegneva ei sespruau da tener naven ils selvadis cun entginas lattas.

Dapi entgins onns astga il Toni buca far ina meidia pli. La lescha da catscha scamonda da pavlar ils animals igl unviern. Aschia sto il fein segaus vegnir mess sut in pegn en e smarschescha. Sch’ins ei buca catschadur san ins strusch capir quella pratica. Schar ira il fein segau alla malura sisum ils aults ei pari pli ecologic? Cun sauna raschun havess aschia ina pintga meidia fatg donn a negins selvadis. Quei ei denton in meini persunal.

Il schaner ni fevrer, ei dependeva dalla neiv, stueva il fein selvadi vegnir menaus a val. Pil pli segidavan ils vischins. Pass per pass stuevan ils umens fullar via tochen si tier las meidias. Il bein pressiau fein vegneva lu tigliaus en quaders e deponius els batlinis da fein. Cun terscheuls e sugas da fein vegneva tut ligiau fermamein ensemen. Quella lavur pretendeva in special inschign. Suenter haver detg in paternies entscheveva il viadi a val e quei meinsvart en grond prighel. Mo cun la fidonza el bien Diu eis ei adina iu ora en bein. Inagada giu sin via vegneva il fein transportaus cun sliusas en clavau. Il bien fein – mischedaus cun auter – era in fetg bien pavel per animals gronds e manedels. Suenter in gentar tut aparti, magari bugliarsa, mavan ils umens staunchels a casa. Aschia vegneva segidau tochen che tut il fein era a casa. Cul proverbi "In survetsch dat l’auter" era tut rugalau.

Plaun-Barcuns e la nova generaziun

Nies bab, il Toni dad Acla, ei morts igl emprem da november 1974 en la vegliadetgna da bunamein 79 onns. El ruaussi en paisch. Propi in pur dils cuolms ed amitg dalla natira ha priu tut ruasseivlamein cumiau dil terrester. Sia patria eran Acla e Plaun-Barcuns. Per in grond cletg ha el buca stuiu far atras las catastrofalas lavinas dils 5 e 6 d’avrel 1975. Siu e miu vitg patern ei vegnius destruius bunamein diltut entras la lavina dalla Muotta. Era Plaun-Barcuns ei vegnius tuccaus dalla lavina. Omisdus nuegls e clavaus ein vegni destrui e buca vegni baghegiai si pli. Mo cun grond cletg ei la tegia restada anavos. Nos perdavonts vevan plazzau bein ella davos in grep. Da quels onns pasculavan las cauras da miu frar Giusep si Plaun-Barcuns. Di per di mavan ellas cul cavrer naven dad Acla tochen magari silla Muotta. Aschia ei la veglia senda adina stada mantenida. Perencunter ei il prau buca vegnius segaus pli e las pastiras ein carschidas en da rudien. La tegia vegneva duvrada pauc e tut che mava en ed ora. Senza duvrar ed haver quitau va tut en decadenza. Cun ina sanaziun da rudien ei vegniu entschiet communabel igl atun 1996. Igl ei vegniu luvrau cun bia suadetsch ed engaschi persunal. Ils mirs ed ils plantschius ein vegni construi per part da niev. In niev tgamin ed ina nova platta da fiug ein stai fetg d’engrau ed urgents.

Miu cusrin, il Luis da Pardé, ha construiu in niev tetg da slondas larisch e las preits ordaviert ein vegnidas isoladas cun slondas vedras. Oz sepresenta l’entira tegia en vestgiu niev. Mo endadens ei tut restau sco pli baul e quei ei era bien aschia! Las preits e tetg ner raquentan da temps passai. Ils eschs vegls cun ferradira construida a maun savessen raquintar enqual praula e schabetg.

Plaun-Barcuns ha survegniu in niev vestgiu

Ils onns 90 era il prau surtratgs cun crests da furmiclas, lavazzas e bulomas. La fluriziun era ida anavos marcantamein. Cun segar e dabia lavur dasperas ei danovamein puspei tut vegniu ulivau e sepresenta oz plein fluriziun. Il fein era pils selvadis duront igl unviern fetg beinvegnius. La draussa per trutgs e pastiras vegn tagliada anavos e teniu liber per viandonts e selvaschinas. In begl cun aua da fontauna avon tegia envida en in e scadin che ha seit e drova in refrestg. In per bauns lenn larisch el contuorn havein nus postau per admirar la bellezia cuntrada e per ruassar.

En in pign iert avon tegia vegnan truffels plantai. Cu els vegnan cavai il meins settember duront la catscha cun mes fegls e beadi, gustan els grondius. La talina da lenna ei adina emplenida cun restonzas da lenna ord il contuorn. La pegna scalegl e la platta da fiug maglian igl entir onn ora in tschuat lenna. L’aulta crusch sil péz Curvet tarlischa mintga damaun alla levada dil sulegl sur l’entira biala Val Medel. Quei maletg ei nundescrivibels e dat curascha a nus per mintga di.

Plaun-Barcuns sto vegnir mantenius

La bellezia da quella cuntrada alpina ei vegnida surdada e mantenida da nos perdavons. Pia ei quei per nus in toc terren patern. Nus essan obligai da ver quitau dil bein artau. Buca mo guder, era mantener ei la devisa. Cuosts e lavur vegnan segirafranc buca a muncar ils proxims onns.

Cun la speronza che Niessegner mantegni mei aunc entgins onns sauns e taffers per astgar saver guder quella ruasseivladad els cuolms, giavischel alla generaziun che suonda bia plascher mo era grond quitau per Plaun-Barcuns.

Il Toni ha scret quels giavischs e patratgs gia avon onns. Ses davos patratgs ein gest oz da gronda muntada. Haver quitau dalla scaffiziun ei in’obligaziun per mintgin da nus. Ils plaids dil Toni duessen esser per mintgin da nus in muossavia co cuntinuar la via quotidiana.

Ciprian Giger, fenadur 2021