Scribent Guglielm Gadola
Scribent Guglielm Gadola
Guglielm Gadola ei naschius ils 6 da november 1902 a Mustér. El ha frequentau la scola primara dil vitg ed il gimnasi dalla claustra. In da ses scolosts leu ei stau pader Baseli Berther, rimnader da litteratura romontscha ed expert da historia locala. Quel ha giu grond'influenza sin il giuven student. Suenter la scolas ha Gadola studegiau historia, litteratura e filologia, quai a Friburg ed pli tard a Turitg. Leu ha el promoviu 1930 cun la tesa Historia della litteratura sursilvana della refuorma e cunterrefuorma.
Aunc il medem onn ei Gadola vegnius clamaus a la scola cantunala a Cuera sco professer da historia e franzos. Quella plazza ha el occupau tochen sia mort 1961.
...
Guglielm Gadola 6.11.1902 Disentis/Mustér, 12.7.1961 Chur, kath., von Schlans. Sohn des Wilhelm Joseph und der Ludivina geb. Decurtins. Gymnasium in Disentis und Engelberg. Stud. der Geschichte und Romanistik in Freiburg und Zürich, Dissertation über die Geschichte der rätorom. Literatur in der Surselva. 1930-61 Lehrer für Geschichte und Französisch an der Kantonsschule in Chur. 1927 Mitbegründer des Kalenders "Il Glogn" und dessen Redaktor während 25 Jahren. Ab 1945 bis zu seinem Tod Redaktor der Zeitschrift "Igl Ischi". Zahlreiche Publikationen zu hist., folklorist. und literar. Themen, vorab in rätorom. Sprache, z.B. "Historia della schurnalistica sursilvana, 1836-1928" (1928), "Historia dil teater romontsch" (3 Bände, 1930) und "Las marletgas da Paul Luziet" (1956, mit Illustrationen von Alois Carigiet). (Quelle HLS/Gion Deplazes)
Duront 25 onns ha Gadola redigiu igl annuari-calender Il Glogn e duront ulteriurs 15 onns eis els staus redactur digl Ischi.
Denter las ovras las pli enconuschentas e popularas da Guglielm Gadola sesanflan "Las marletgas da Paul Luziet", "Brulf" e "Ina fiera de Ligiaun".
1. Novellas, novellettas, raquintaziuns
La davosa catscha, novelletta, Il Pelegrin, 1923
La guardia della Piora, Glogn I, 1927
In contract de maridaglia avon 100 onns, skizza, Glogn II, 1928
Regurdientschas, Glogn II, 1928
Ils ménders de Runcaniglia, Glogn III, 1929
Protecziun, novelletta imitada, Glogn IV, 1930
Ina fiera de Ligiaun, Glogn IV, 1930
" Mumma, eis ti lu era veglia sco la tatta?" novelletta, Glogn V, 1931
Las tschuttas ded aur, historietta imitada, Glogn V, 1931
In stroli de maseinas, skizza humoristica, Glogn V, 1931
Il perschunier franzos a Faltscharidas, Glogn VI, 1932
Tiara moribunda, novelletta, Glogn VIII, 1934
Il taur dil Toni Tin, novelletta humoristica, Glogn VIII, 1934
Il cularin de Nossadunna della Glisch, novella, Glogn IX, 1935
Tener ord igl ogn, historietta, Glogn IX, 1935
Sur Tin Maculin de Runcalin, novelletta, Glogn XI, 1937
La sort de Gion Gelli Casaulta, novella historica, Glogn XII, 1938
Quel de negin, novella, Glogn XIII, 1939
La miur ch'era ida ad alp, novella, Glogn XIV, 1940
Brulf, novella, Glogn XVI, 1942
El ei vegnius mistral, historietta, Glogn XVIII, 1944
Il tscheiver de Medel, skizza poetica, Glogn XIX, 1945
Toni Stin, novella, Glogn XIX, 1945
Enzacontas historiettas ord la Foppa, Glogn XX, 1946
Tina, schar encrescher? Purtass neu! OSG, 1947
Spel dutg de schuar, novella, Glogn XXII, 1948
Igl onn dils Franzos, novella historica, Glogn XXIII, 1949
La dunnschala de Chischlatsch ed il barunet de Muntatsch, novella, Glogn XXIV,1950
Oz partan ei si Prada Petschna, novella, Glogn XXV, 1951
In vitalezi cun in vezi, novelletta humoristica, Glogn XXV, 1951
Nos augs, raquintaziun, Glogn XXVI, 1952
Nies bab, raquintaziun, Glogn XXVI, 1952
L'onda Slonda, raquintaziun, Glogn XXVI, 1952
Quella che veva maridau in moribund, Glogn XXVI, 1952
Mia scolasta e mes scolasts, skizza, Glogn XXVII, 1953
Nus essan nuota fumitgasas, novella, Ischi XLI, 1955
Aua de Surpalix, novelletta, Ischi XLI, 1955
In batten de camifo, novelletta humoristica, Ischi XLII, 1956
Paul Luziet e sias marletgas, Nies Tschespet 35, 1956
2. Biografias
Sur Giusep Maria Camenisch 1792* 1847, Glogn V, 1931
La veta da P. Placi a Spescha, Glogn VII, 1933
Papa Pius X, Sursum Corda III, 1936
Sur Gion Martin Durgiai 1811*1869, Gogn XIII, 1939
Placi Antoni Bisquolm, in scolast de tschels onns, Glogn XIII, 1939
Pader Baseli Berther 1858* 1931, Nies Tschespet 23, 1943
Sur Gualino, caplon de Curaglia, Glogn XVIII, 1944
Dr. Gion Barclamiu Arpagaus de Cumbel 1810* 1882, Glogn XXI, 1947
Landrechter Gion Theodor de Castelberg 1748* 1818, Ischi XXIX, 1953
Dus renomai descendents d'emigrai de Ladir (Calivers), Ischi XLI, 1955
fontauna wikipedia
...
Il necrolog 1962 da Felici Maissen
Prof. dr. Guglielm Gadola
Ei dat cartgauns che, muort lur personalitad exprimida, marcanta ed originala, adempleschan ella publicitad ina missiun per
aschidedir nunremplazzabla. Cul sparter da quest mund fan lu tallas
personalitads adina ina gronda, ina dolorusa largia, buca mo el
cerchel dils lur pli datier, mobein era ella cuminonza d'in pievel entir.
Ina de quellas personalitads pregnantas era professer dr. Guglielm
Gadola, morts duront sias vacanzas al Lag dils Quater Cantuns, ils
12 de fenadur 1961, ch'el veva aunc buca compleniu siu 59avel onn.
Memia baul, tenor calcular human! «Ins stat mal, igl ei donn, sin tuts
mauns vegn ins a sentir, che dr. Gadola ei buca pli», ha in scret
cuort suenter sia mort. Ed ussa encorschein nus en verdad quei sin
tuts mauns. E la musa romontscha plonscha la sperdita de siu grond
fegl e fautur.
Ils 6 de november 1902 han ins mess en tgina il pign Guglielm
ed il zenn de batten de S. Gions a Mustér, nua che Gadola ei
naschius e tratgs si, ha lu sunau ed annuziau legramein — negin che
sminava lu quei — la naschientscha d'in grond cantadur della musa
e fegl della Mumma Romontscha. Siu bab dil medem num era da
professiun mazlèr cun in brav menaschi puril e siu basat, aschia han
ins aunc udiu a discurend, seigi vegnius neu dalla «Tiara Taliana»,
sul Lucmagn, cun in schierl plein agl e tschaguolas. AI hermer dil
sid para la cuntrada de Muster de haver plaschiu pulit ed el po
haver detg sco Sigisbert en Rezia: «Cheu e buca pass pli lunsch», ed
ei sefermaus a Mustér, nua che la famiglia ei sesmembrada pulitamein, arrivada ad ina biala fluriziun economica e s'acclimatisada a
nies sentir e patertgar quasi perfetgamein. Mo in bien ton dil temperament meridional ei restaus a nies professer e dalla mumma, ina
Decurtins e Tuatschina da tgau entochen pei e della megliera pasta
po Gadola haver, — sco Goethe — artau il gust da fabular, mo era
tinclinaziun per la veta purila cun tut ses usits.
La cuorsa della veta studentica ha nuot aparti. Suenter ver
frequentau la scola primara de siu vitg va el al gimnasi «sin Claustra».
Leu sto P. Baseli Berther haver giu ina extraordinaria
influenza sin il giuven student. Gadola ha era sia veta demussau ina
aparti gronda admiraziun per siu magister. Sco Berther, aschia ha
era Gadola giu in fin sentiment e plascher per la historia e folclora
locala. Suenter la conclusiun dil gimnasi ad Engelberg tiels benedictins
serenda Gadola a Friburg per il studi universitar, nua ch'el
occupesclia oravontut las disciplinas de filosofia, litteratura e historia.
Continuond quels studis a Turitg, sesa el giudapeis da prominents
magisters sco Gagliardi, Karl Meyer, Nabholz, Jud ed auters. 1930
promovescha el sco dr. phil. cun la dissertaziun: «Historia della
Litteratura sursilvana della reforma e cunterreforma.»
Da 1930 tochen 1961 cun sia mort ei Gadola professer de franzos
e historia alla scola cantonala a Cuera. «Sco il sulegl» aschia ha
in bien amitg scret sur ded el sco professer, «Sco il sulegl cun sia
glisch e calira ha immensa forza e dominescha e diregia las creatiras
el cerchel de siu sistem, aschia fiera era in scolast u professer ses
radis della personalitad sin ses scolars e daventa per biars la directiva della veta en fatgs ed affars de nundumbreivlas vias e clamadas.
Ses scolars dian che prof. Gadola eri buca in pedant el problem
della disziplina, captivavi denton tonpli e scaffevi silenzi ed interess
tras siu viv spert e discuors fascinont. El era in scolast impulsiv
cun in excellent dun de purtar avon ed incantar.» Con che prof.
Gadola ha en quels trent' onns de formaziun della giuventetgna
studentica operau, con el ha semnau e — raccoltau, quei selai buca enumerar, tschaffar ni en plaids ni en cefras mo nus essan segirs, che
quei ch'el ha dau cun mauns pleins, viva vinavon e vegn purtau
vinavon viado el pievel e porta fretg en benedicziun.
Gadola ei staus nundisputeivlamein in dils pli fritgeivels ed
originals scribents en survetsch della Mumma Romontscha. Ei vegn enumerau da 70 tractats de tempra historica e folcloristica e da 40—50
novellas, historias e historiettas. El sez, in carstgaun optimist, led e
de bien humor, prefereva las historiettas burlescas. Aschia resplenda
ina lavur en fuorma de roman sco «Paul Luziet e sias marletgas» per
numnar mo ina humoresca per tuttas, vera personalitad, tempra, genuinitad e caracter de Gadola. Las biaras de sias lavurs ein comparidas el Glogn, dil quai el ei staus redactur da 25 annadas. Dasperas ha el redigiu 15 onns igl «Ischi».
Il terren historic ha Gadola arrau pulitamein. Da valeta cuzzonta
vegn a restar principalmein sia «historia dil teater romontsch», e lu
buca il davos sia «historia dil sentiment religius en Surselva de
messa», comparida en pliras ediziuns digl Ischi. Dasperas ha Gadola
era preparau ina partida discuors, rapports e raquents per il radio.
Numerusas ein sias recensiuns en gasettas romontschas e tudestgas e
perfin italianas, ses artechels e tractats. Pilver ina veta tgemblada
da lavur. Il professer permiert ha pilver relaschau a nus ina impurtonta
e reha jerta. Nossa obligaziun eis ei de conservar quella e
cultivar vinavon il terren ch'el ha entras la mort nunspitgada stoviu
bandunar. En scadin cass engrazein nus a prof. Gadola sin sia fossa
frestga per tut il bia, bi e bien ch'el ha regalau a nus ed il Segner
detti ad el la pagaglia eterna.
historiaHelvetica - la pagina tetgala ... Nus avain dapli che mo ina istorgia, nus avain las istorgias da tut quels e quellas che fan e ch’han fatg la Svizra. historiaHelvetica.ch porscha ina survista da la vita quotidiana en Svizra sur passa in tschientaner. Il material d'archiv deriva da las quatter plattafurmas: nossaistorgia.ch, notreHistoire.ch, lanostraStoria.ch e unsereGeschichte.ch.